Een nieuw lettertype als oplossing voor leesproblemen bij slechtziende kinderen?

Maan, vis, roos, … vaak de eerste woorden die jonge kinderen leren lezen. Deze woorden roepen bij tal van ouders wellicht ook herinneringen op aan moeilijke avonden met hun jonge spruit omdat hij/zij het lezen niet onder de knie kreeg.

Beginnende lezertjes met slechtziendheid hebben ten opzichte van hun ziende leeftijdsgenoten nog een bijkomende moeilijkheid. Hun leessnelheid ligt een stuk lager omdat het decoderen van de letters erg moeizaam verloopt. Onderzoek heeft aangetoond dat het na de leeftijd van 9 jaar veel moeilijker wordt om te leren lezen. Het is dus van groot belang om slechtziende kinderen van bij de start van het leerproces van het lezen te ondersteunen.

Ann Bessemans uit Sint-Truiden behaalde in oktober 2012 haar doctoraat aan de universiteit van Leiden. Onderwerp van dit doctoraat: « Letterontwerp voor kinderen met een visuele beperking ».

Wij vroegen haar een beetje meer uitleg te geven bij haar onderzoek.

Mevrouw Bessemans, hoe bent u er als grafisch ontwerpster toe gekomen om u te gaan toeleggen op leesproblemen bij slechtziende kinderen?

Vormgevers zijn over het algemeen heel sterk gefocust op het esthetische en creatieve aspect van hun werk. Dat is niet anders bij vormgevers die bezig zijn met letterontwerp. Nochtans mag bij het creëren van een lettertype toch ook de zakelijke component, met name het overbrengen van een tekstboodschap, niet uit het oog verloren worden. Tijdens mijn opleiding grafisch werk heb ik een enorme interesse gekregen in het verbeteren van leesbaarheid en omdat ik vond dat er op het domein van dyslexie al veel onderzoek gedaan werd, besloot ik mij toe te leggen op het verbeteren van leesbaarheid voor slechtziende kinderen.

Wat was het uitgangspunt van uw onderzoek en hoe heeft u het onderzoek gevoerd?

Ondanks eenzelfde intelligentie en hetzelfde onderwijsaanbod stellen onderzoekers  vast dat slechtziende kinderen een lagere leessnelheid hebben dan normaal ziende kinderen. Deze kinderen hebben problemen met het decoderen van woorden, de ontcijfering van visuele patronen en de herkenning van letters.

In het verleden zijn er al veel leesbaarheidsonderzoeken gedaan en zijn er al tal van pogingen geweest om lettertypes te ontwerpen die de leesbaarheid zouden moeten verhogen, maar die onderzoeken waren meestal gericht op slechtzienden in het algemeen, terwijl het bij slechtziende kinderen om een specifieke problematiek gaat. Zowel het beginnend leesproces als de aanwezigheid van een oogaandoening die niet te wijten is aan een verouderingsproces, maakt dat de resultaten van die vroegere onderzoeken eigenlijk niet echt bruikbaar zijn wanneer het specifiek gaat over jonge, beginnende lezertjes met een visuele beperking.

In mijn onderzoek heb ik dus uitsluitend met kinderen getest. Het onderzoek bestond er in hen zoveel mogelijk testmateriaal (verschillende lettertypes) aan te bieden en de invloed ervan op het leesproces te vergelijken. Met de resultaten ben ik aan de slag gegaan en ben ik beginnen te ontwerpen. Die ontwerpen heb ik dan ook weer getest.

Dat heeft uiteindelijk geleid tot een nieuw lettertype « Matilda ». Wat is er zo speciaal aan dit lettertype waardoor het beter leesbaar is door slechtziende kinderen?

De karakteristieken van Matilda zijn open, ronde, brede lettervormen. De letters zijn opgebouwd op een overwegend stabiele en bijna verticale as. Het laag contrast is noodzakelijk om de teksten gemakkelijk te kunnen vergroten of verkleinen. Dit maakt het lezen in verschillende contrasten aangenaam omdat de letters duidelijk blijven. Er zijn bladvormige uiteinden zodat de grenzen van de lettertekens duidelijk benadrukt worden en de letterherkenning bevorderd wordt. 

Vanwaar de naam « Matilda »?

Het lettertype werd genoemd naar het kleine meisje Matilda dat heel graag leest uit het gelijknamige boek van Roald Dahl.

Is het de bedoeling om Matilda ook te commercialiseren?

De volgende stap is in de eerste plaats Matilda te vervolledigen en daarna inderdaad  te commercialiseren. Er zijn daarrond al verschillende gesprekken geweest. Ondertussen zijn we ook bezig met het opstarten van een vervolgonderzoek om de lettertypes voor kinderen met een visuele beperking nog meer te verfijnen.

Zijn er in tussentijd bevindingen uit uw onderzoek die ouders en leerkrachten van slechtziende kinderen kunnen helpen om het leren lezen te bevorderen?

Jazeker. Een verrassend resultaat uit mijn onderzoek was dat kinderen met normaal zicht minder fouten maken met een schreefhebbend lettertype (zoals bv. Times New Roman), ondanks het feit dat kinderen tijdens het lager onderwijs juist voornamelijk met schreefloze lettertypes (o.a. Arial, Helvetica, Verdana) geconfronteerd worden. Bij de slechtziende kinderen was er geen uitgesproken verschil tussen de twee soorten lettertypes. De resultaten van mijn onderzoek lijken wel aan te geven dat de schreven ervoor zorgen dat letters (en dan vooral hun uiteinden) meer afgebakend zijn en dus bevorderend kunnen zijn voor de leesbaarheid.

De overtuiging dat letters er voor beginnende lezers zo eenvoudig mogelijk moeten uitzien, en in de mate van het mogelijke het handschrift moeten reflecteren, wordt tevens ontkracht door mijn studie. Het is net belangrijk dat slechtziende kinderen zo goed mogelijk toegang krijgen tot gedrukt leesmateriaal.

In tegenstelling tot wat men zou denken, blijkt ook dat het beter is om teksten aan te bieden in standaard print (uiteraard met behulp van de optische hulpmiddelen) dan in large print. Slechtziende kinderen die enkel kennismaken met large print, in combinatie met hun optische hulpmiddelen, kennen geen vooruitgang in hun leessnelheid, in tegenstelling tot kinderen met een visuele beperking die gebruik maken van normale print. Een logische verklaring zou kunnen zijn dat een te grote vergroting kan leiden tot een tragere leessnelheid omdat er dan meer oogbewegingen nodig zijn en men veel meer moet onthouden.

Tot slot wil ik er toch nog even op wijzen dat een lettertype als een vorm van ondersteuning moet gezien worden en dat het dus nooit de leesproblemen van slechtziende kinderen volledig zal kunnen verhelpen.